Hak, bir varlığın yazılı yahut yazısız kurallar ile gerekçelendirerek sahip olması yahut yapması mümkün olan şeylerdir. Hak kavramı hukukun en temel kavramlarından biri olmakla birlikte, hukuk sistemi ve hukuk kuralları haklar ve hakların kullanılış biçimleri çerçevesinde düzenlenmektedir. Doktrinde, hak kavramını açıklamak için farklı görüşler ortaya atılmıştır. Bu görüşlerden en öne çıkanlar “İrade teorisi”, “menfaat teorisi” ve her iki görüşün karışımıdır. En önemli savunucusu Windscheid olan “İrade teorisi”, hak kavramını hukuk düzeni tarafından bireylere tanınan bir irade hakimiyeti olarak tanımlamıştır. Öğretideki diğer öne çıkan görüş olan “menfaat teorisi” ise hak kavramını hukuken korunan menfaat olarak izah etmiştir. Bu teorinin en güçlü savunucusu ise Jhering’dir.

Günümüz hukuk sistemlerinde, hareket ve varlığın hukuki dayanağını oluşturan haklar, soyut bir terim olup, canlı ve cansız tüm varlıklar açısından değerlendirilmekte ve bir çok teori ileri sürülmektedir. Bununla birlikte kaleme alınan iş bu makalenin konusu insan haklarıdır.

Hak Nasıl Ortaya Çıkar?

Bireyler hakka üç şekilde sahip olmaktadır.

1. Hukuki olay: Hukuki sonuç doğuran insan iradesi dışında gerçekleşen olay. Örneğin doğum ve ölüm.
2. Hukuki fiil: Hukuki sonuç doğuran ve insan iradesiyle gerçekleşen olaydır.
3. Hukuki işlem: Bir veya birden fazla kimsenin hukuki sonuç elde etmek üzere irade açıklamasında bulunmalarıdır.

Hakların Çeşitleri

---

Haklar sahibine sağladığı yetkiye ve konularına göre farklı adlarla anılmaktadır. Hakları, belirli başlıklar halinde kategorilendirmek gerekirse, en genel ifade ile şu şekilde gruplandırılabilir.

• Para ile ölçülebilen değeri bulunup bulunulmaması açısından
  1. malvarlığı hakları
  2. kişi varlığı hakları
• İleri sürülebileceği çevre açısından
  1. mutlak haklar
  2. nısbi haklar
• Kullanılmasının etkisi bakımından
  1. alelade haklar
  2. yenilik doğuran haklar
• Kullanma yetkisi açısından
  1. şahsen kullanılması zorunlu olan haklar
  2. şahsen kullanılması zorunlu olmayan haklar
• Bağımsız olup olmama açısından
  1. bağımsız haklar
  2. bağlı haklar

MALVARLIĞI HAKLARI

Bireylerin sahip olduğu ekonomik olarak değeri ölçülebilen tüm hak ve borçları malvarlığı olarak adlandırılmaktadır. Buna paralel olarak para ile ölçülebilen yani ekonomik değeri olan haklara da malvarlığı hakları denir. Malvarlığı hakları kendi için de dörde ayrılmaktadır. Bunlar yenilik doğuran haklar, ayni haklar, alacak hakları ve fikri haklardır.

1) Alacak Hakları

Alacaklının borçludan bir edimi yerine getirmesini bir şeyi yapmasını veya bir şey vermesini isteme yetkisi sağlayan haklara alacak hakları denir. Alacak hakları sadece para alacaklarından ibaret değil aynı zamanda her türlü verme yapma gibi birçok edimi, karşı taraf için bir alacak hakkı oluşturabilir. Alacaklarının doğumunu sağlayan en önemli etken sözleşmelerdir. Haksız fiil, vekaletsiz iş görme, sebepsiz zenginleşme, kusurlu davranma gibi durumlarda kişinin alacak hakkına sahip olmasını sağlayabilir. Alacak hakkının niteliği alacaklı ile borçlu arasında bir hukuki bağ oluşturmasıdır. Değinilmesi gereken bir başka konu da alacak haklarının tek taraflı olarak feragat edilememesidir. Yenilik doğuran haklar ve ayni haklar için söz konusu olabilen ve tek taraflı bir hukuki işlem olan feragat işlemi alacak hakları açısından gündeme gelemez. Bunun nedeni ise kimse kendisine yapılan bağışlamayı kabul etmek zorunda olmamasıdır.

2) Ayni Haklar

Eşyalar üzerinde doğrudan doğruya hakimiyet sağlayan ve herkese karşı ileri sürülebilen nitelikte bir hak çeşididir. Hukuki anlamda eşyadan kasıt üzerinde bireysel hakimiyet kurmaya elverişli olan ve mahiyeti gereği ekonomik değer taşıyan somut değerlerdir. Ayni haklar alacak haklarından daha farklı olarak sınırlı sayıda bulunmaktadır. Yani ancak kanunda öngörülen tipler çerçevesinde kurulabilirler.
Ayni haklar, hak sahibine eşya üzerinde sağlamış olduğu yetkiye göre iki gruba ayrılırlar.

Mülkiyet Hakkı

Ayni hakkın sağladığı en geniş yetkidir. Mülkiyet hakkı, hak sahibine hak konusu üzerinde kullanma, yararlanma ve tasarruf etme yetkisi tanır.

Sınırlı Ayni Haklar

Mülkiyet hakkına nazaran ayni hakkın, hak sahibine sınırlandırılmış bir yetki tanımasını sağlayan hak türleridir. Sınırlı ayni haklar, sağladığı yetkilere göre üç gruba ayrılır.

irtifak hakları

İrtifak hakkı, bir eşya üzerinde hak sahibine o eşyadan yararlanma yetkisi sağlayan bir ayni haktır. Ayni hak olarak herkese karşı ileri sürülebilen mutlak bir etkiye sahip olmakla birlikte eşya üzerinde sınırlı bir hâkimiyet sağlar.

rehin hakları

Rehin hakkı, hak sahibi olan alacaklının alacağını alamaması halinde, bir taşınırı veya bir başka hakkı paraya çevirterek, elde edilen meblağdan alacağını almak yetkisi veren bir haktır. Malik mülkiyet hakkından doğan tasarruf yetkisini, rehin hakkı sahibine tahsis etmiştir.

taşınmaz yükü

Taşınmaz yükü, bir taşınmaz üzerinde öyle bir yüktür ki bu yük gereğince taşınmaz maliki, taşınmazı teminat teşkil etmek üzere, yük alacaklısına karşı bir YAPMA veya VERME edimini yerine getirmeye mecbur olur.

3) Maddi Değeri Olan Yenilik Doğuran Haklar

Bu haklar hak sahibine tek taraflı irade beyanında bulunarak yeni bir hukuki ilişki kurmasına mevcut bir hukuki ilişkiye sona ermesine veya değiştirme yetkisini verirler. Bununla birlikte hukuk sisteminde doğan bu değişiklik, ekonomik olarak ölçülebilen bir sonuç doğurmaktadır. İşte bu haklara hukukta maddi değeri olan yenilik doğuran haklar denir.

4) Fikri Haklar

Bireylerin düşünce yaratıcılık ya da zekalarını kullanarak yarattıkları ürünlerin üzerindeki sahip olduğu haklara fikri haklar denir. Bu tür ürünler genelde bilim, güzel sanatlar ve edebiyat alanında ortaya çıkarılan ürünlerdir. Örneğin tablolar, kitaplar, resimler heykeller vb. üzerinde genellikle ürünü ortaya çıkan kişinin sahibi olduğu hak türüdür.

KİŞİ VARLIĞI HAKLARI

Malvarlığı hakları dışında kalan yani değeri para ile ölçülemeyen bireyin daha çok manevi dünyası ile ilgili olan haklara kişi varlığı hakları denir. Kişi varlığı hakları mutlak hak niteliği taşımaktadır. Bunlar dokunulmaz, devredilemez ve vazgeçilemez haklardır.

MUTLAK HAKLAR

Bireye, hakkın konusu kapsamında geniş yetkiler veren ve herkese karşı ileri sürülebilen haklardır. Herkes bu hakları ihlal etmekten kaçınmak yükümlülüğü altındadır.

NİSBİ HAKLAR

Nisbi haklar bir hukuki ilişki içinde sadece belirli bir kişiye veya sınırlı bir grup halinde ki belirli kişilere karşı ileri sürülebilen haklardır. Bu hakları uyumakla mükellef kişiler ise sadece hakkın kendisine karşı ileri sürülebileceği kişilerdir.

ALELADE HAKLAR

Kimi haklar, kullanıldığı takdirde yeni bir hukuki durum yaratmayan haklardır. Bu haklara örnek olarak, velayet hakkı kapsamında velinin çocuğunun mallarını yönetmesi, çocuğu temsil etmesi gibi gösterilebilir.

YENİLİK DOĞURAN HAKLAR

Bazı haklar kullanılmakla birlikte yeni bir durumun ortaya çıkması sonucuna doğururlar. Ortaya çıkan yeni durum yeni bir hukuki ilişkinin kurulmasına sona ermesini veya değiştirilmesi şeklinde olabilir bunlara yenilik doğuran haklar denmektedir. Yukarıda da dediğiniz gibi yenilik doğuran haklar üçe ayrılırlar bunlar:

1) Kurucu Yenilik Doğuran Haklar

Bir hakkın kullanılması ile birlikte yeni bir hukuki ilişkinin doğmasını sağlayan haklardır.

2) Değiştirici Yenilik Doğuran Haklar

Bu tür haklar kullanılmalarıyla mevcut olan bir hukuki ilişkinin değişiklik göstermesini sağlar.

3) Bozucu Yenilik Doğuran Haklar

Bunlar ise bir hakkın kullanılması ile birlikte mevcut bir hukuki ilişkinin sona ermesini sağlamaktadırlar.

ŞAHSEN KULLANILMASI ZORUNLU HAKLAR

Bazı haklar için, niteliği gereği hakkın kapsadığı yetki açısından, hakkın kullanılması amacıyla bir başkasının yetkilendirilmesi mümkün olmamaktır. Söz konusu hakların bizzat hak sahibi tarafından kullanılması gerekmektedir. Bu haklar öğretide “kişiye sıkı sıkıya bağlı haklar” olarak nitelendirilmektedir. Örneklendirmek gerekirse, nişanlanma, nişanlanmanın bozulması, boşanma yahut evlenme bu hak türlerindendir.

ŞAHSEN KULLANILMASI ZORUNLU OLMAYAN HAKLAR

Bazı hakların ise, kullanılması bir temsilciye bırakılabilir. Bu haklar, hak sahibinin bizzat kullanmasını gerektirmeyen, hak sahibinin yetkilendirdiği bir vekil eli ile kullanılabilecek haklardır.

BAĞIMSIZ HAKLAR

Bunlar hak sahibinin doğrudan doğruya sahip olduğu haklar olup onun şahsına tanınmıştır. Bir şahsın mülkiyet hakkı, alacak hakkı, mülkiyet hakkı ve fikri hakları buna örnektir.

BAĞLI HAKLAR

Hak sahibinin doğrudan doğruya sahip olmadığı, yetkinin belirli bir olguya bağlı olduğu haklardır.

Eşyaya Bağlı Haklar

Bunlar bir kimsenin şahsı itibarıyla değil de, ekonomik değeri olan bir eşyaya karşı ayni hakka sahip oldukları için o eşyayı elinde bulundurması sayesinde elinde tuttuğu haklardır.

Alacağa Bağlı Haklar

Bir kişi bir alacak hakkına sahip olduğu için aynı zamanda başka bazı haklara da sahip olabilmektedir. Örnek vermek gerekirse bir alacağı teminat altında alan rehin hakkı o alacağa bağlı bir ayni hak olarak görülmektedir.

Hak her şeyin üstündedir, sert rüzgarlar onu deviremez.

Tevfik Fikret